Reflections on Galileo’s Dialogue

Galileo’s Dialogue (directed for television by Adrian Malone, 1998) is a documentary that features how Galileo defied the geocentric Christian view.

The film showcases how truly dynamic knowledge is.   Somehow, watching the video has led me to think that knowledge is and can never be absolute.  It is constantly growing over time and sometimes, is even constantly changing from one direction to another.  A clear example of this would be the way people viewed the motion of astronomical bodies in the previous millennia or so.  The seemingly simple concept of heliocentricity at the present time was considered a heretic view for many hundreds of years.  People essentially tend to believe authority.  And since the Catholic institution, being an extremely powerful and influential cloud of authority mandated that all heavenly bodies revolved around the earth, people believed it was so.  Anybody who opposed such views, even when backed by hard scientific evidence the way Galileo was, suffered dreadful consequences.

Teachers in a traditional setting are considered to be the supreme and sole authority of the classrooms that they run, and the students are mere subjects who are required to religiously follow and adhere to the established authority.  Every piece of information that teachers reveal is revered, considered true and may not be bent.  Such is the sad reality that still plagues many a Philippine classroom.

However, this should not be the case.  As responsible teachers who are aware of the dynamic nature of knowledge, it is important that we develop a sense of open-mindedness to our students.  It is one of our many responsibilities to develop students who think critically and independently, rather than mindless individuals who simply swallow and accept everything that is being fed them.  Thus, we likewise have to cultivate a dynamic learning environment, one where knowledge passes through a variety of channels and moves in a web of directions rather than the usual teacher-to-student way.

If, as teachers, we are successful in molding students who are more accepting of dynamicism in the field of learning, perhaps we will have also been successful in developing members of society who are more accepting of the dynamicism of life.

Itug-an Sa Akon ang Imo Yuhum

(This is my first short story published in Hiligaynon Magazine. Found in the November 21 and November 28 issues. It was actually the second story that I submitted for publication. My first story was rejected because it was too tragic, according to the editor. I hope you enjoy reading!)

Mabugnaw nga dapya sang hangin ang nasandad pasulod sa kwarto ni Sam sang gin-abrehan niya ang bintana. Tam-an kainit sa ikaduha nga panalgan sang ila balay kon hapon gani maalabaab man bisan ang huyop sang hangin sang iya bentilador. Daw naumpawan ang kainit nga iya nabatyagan gani natingala sia kay wala man sang panganod sa kalangitan. Iya lang makit-an ang asul nga panit sang langit nga nalipdan sang mga dahon kag sanga sang kahoy sang sarisa sa likod sang ila balay.

Gin-abrehan niya ang iya laptop agud mag-umpisa na sa pag-ubra. Home-based article writer si Sam para sa isa ka online nga kompaniya kag parte sang obra niya ang magsulat sang mga artikulo nga ginabalhag sa mga blog kag website. Kalabanan nga tag-iya sang mga blog kag website nga ini taga-US, Australia, kag UK. Halos isa na man ka tuig nga amo sini ang gina-ubra ni Sam kag bisan indi man tam-an ka daku ang iya ginabaton nga sweldo, mas nauyunan niya ini sang sa nagligad niya nga ubra bilang isa ka call center agent. Wala gid nasarangan ni Sam ang kakapoy kag katuyuhon nga dala sang pag-ubra sa mga dis-oras sang kagab-ihon gani pirmi gid sia nagamasakit sang amo pa sadto ang iya ubra. Masami man nga gakabalaka ang iya mga ginikanan sa mga pwede niya maatubang nga disgrasya sa karsada sa mga alang-alang nga oras sang kaagahon. Maayo man kay gin-refer sia sang iya abyan sa writing company nga gina-ubrahan niya subong gani nagdesisyon sia nga indi na magrenew sang kontrata sa call center. Nanamian man si Sam sa flexible working hours nga naangkon niya sa pagsulosulat.

Indi man dako ang pagkinanglanon ni Sam sa kwarta kay nagaistar lang sia upod sa iya mga ginikanan nga pareho man may ginabaton nga pension tungod sa pila ka tuig nila nga pagserbisyo sa gobyerno. Kamanghuran si Sam sa tatlo ka mag-utod. Ang iya duha ka magulang pareho na man nga may pangabuhi nga ila. Seaman ang iya magulang kag bisan pa may pamilya na ini, ginapadal-an sini gihapon ang ila ginikanan sang binulan nga allotment. Swerte man kay tam-an kabuot sang iya nga bayaw kag wala gid ginahilabtan ang amo sini nga luyag sang iya magulang. Ang iya naman magulang nga babaye isa ka accountant kag nakapamana sang kapareho niya man nga accountant.  Didto na sila subong nagapuyo sa Cebu kon diin sila may gamay nga accounting firm. Nagapuli-puli lang sila sa Iloilo kon may mga espesyal nga selebrasyon kaangay sang birthday ukon wedding anniversary sang ila mga ginikanan. Bastante na man ang ila pamilya gani wala na man sia ginapilit sang iya mga ginikanan nga mag-amot gid sa mga kinanglanon sa panimalay. Apang bisan amo pa sini, ginaangkon na man ni Sam ang responsibilidad sang pagbayad sang ila kuryente bilang bulig sa mga galastuson. Indi man ini mabug-at gid kag nakatinguha man sia nga magsupot para sa mga personal niya man nga mga kinanglanon.

Nag-graduate si Sam sa kurso nga Political Science sang nagligad nga tuig kag luyag niya man nga magsulod sa College of Law sa palaabuton nga enrollment. Dugay na nga ambisyon ni Sam ang mangin abogado pareho sang iya nga tiyo nga manghod sang iya amay. Amo sini ang iya idol kay nakaubra na gid ini sang ngalan sa larangan sang abogasya sa pungsod sang Iloilo.

Pag-abre ni Sam sa iya nga email, nakita sini nga nagarequest ang iya kliyente sang isa ka artikulo nahanugod sa mani. Gusto sang iya kliyente nga magsulat sia sang artikulo nga nagadetalye sang mga maubra sang mani para sa ikaayong lawas. Nag-umpisa na si Sam sa pagsearch sa internet para sa impormasyon parte sa mani. Pila ka tion ang nagligad bag-o niya madiparahan nga naurungan na sia gali sa pagtulok sa kahoy sang sarisa sa likod sang ila balay. Nadumduman niya ang mga tion sang bata pa sia nga gintaklas niya ang kahoy nga ini upod sang iya mga tupad-balay. Ang kahoy sang sarisa ara sa sulod sang kudal sang tupad-balay niya nga si Lanie.

Halos pareho lang ang pagpang-edaron ni Sam kag ni Lanie. Dungan sila nagdako kag masami nga gakadto sa balay sang isa kag isa agud maghampang ukon maglantaw TV. Ulupdanay sila sadto maghampang lagsanay, panaguay, pikyaw, tumba-patis kag kon ano pag gid da.

Bata pa lang sila sang mag-angkon sang espesyal nga balatyagon si Sam kay Lanie. Simple lang si Lanie nga klase babaye. Kaangay sang tsokolate ang duag sang iya panit, kag parehas sang kaitumon sang kagab-ihon ang malaba niya nga buhok. Ang pinakanaluyagan gid ni Sam sa abyan amo ang yuhum sini. Ginapatingkad sang manabaw nga biloy sa tuo nga bahin sang guya ni Lanie ang iya yuhum. Nabatyagan gid ni Sam nga lain ang pagyuhum ni Lanie kon sila ang nagaupdanay. Mapusyaw nga pula ang duag sang mga manipis nga bibig sang dalaga kag daw may ginatago ini nga sikreto nga si Sam lang gid ang makatukib. Bal-an ni Sam nga espesyal man ang balatyagon ni Lanie para sa iya.

First year college sadto si Sam sang una sia nangisog nga ipabutyag ang nabatyagan para sa dalaga. Bag-o lang sia puli halin sa iya klase kag nagdiretso sia dayon sa pwesto nanday Lanie sa gamay nga merkado sang ila barangay. Pagbaligya sang pamahaw kag sud-an ang ginakabuhi sang pamilya ni Lanie. Sang amo sadto nga tuig, wala na magdayon ang dalaga sa pag-eskwela sa kolehiyo. Nagapalangluya na ang iya iloy nga gin-atake sang stroke gani sia na ang nangin bantay sang ila pwesto.

“Hi Lanie,” sambit ni Sam sa abyan.

“O, Sam, ano gusto mo pamahawon? Bag-o luto ang miswa, bal-an ko paborito mo gid ‘na.”

“Baw, pakot mo gid. Sige, bakal ko, diri ko na lang kaunon.”

Sang gindaho ni Lanie ang yahong nga may unod nga miswa, nagsag-idanay ang panit sang duha ka mag-abyan. Nakita ni Sam kon paano magsaka ang pula nga duag sa guya ni Lanie.

“L-Lanie, may ara ko tani gusto ihambal s’imo.”

“H-Ha?”

Apang may nag-abot nga customer si Lanie gani wala nahambal ni Sam ang iya balatyagon para sa dalaga. Nagsige-sige na ang pag-abot sang mga customer gani nagdesider si Sam nga indi na lang anay pagdayunon ang ginaplano nga ihambal.

Sang amo sadto nga gab-i, nagpulopahangin si Sam sa ila terrace. Gikan sa iya pwesto, nakita niya nga nagapungko si Lanie sa tubang sang ila balay nga daw nagapahuway. Abtik si Sam nga nagsulod sa iya nga kwarto agud magkuha sang papel kag pentel pen. May ginsulat sia sa papel bag-o niya ini ginporma nga daw eroplano. Nagbalik sia dayon sa terrace kag ginpalupad ang eroplano sa direksyon ni Lanie.

Nakibot si Lanie sa nagtupa sa iya tiil kag dayon niya tangla. Nakita niya si Sam nga ga-signal nga bungkagon ang papel nga eroplano nga ginakaptan sini. Nagduha-duha si Lanie apang ginbuksan niya man ini kag ginbasa ang nakasulat didto.

“Lanie, indi ta ka makakas sa akon paminsaron, ilabi na gid ang imo yuhum nga pareho ka tam-is sa sarisa nga ginasingit naton sang gamay pa kita.”

Nagkadlaw si Lanie pero madasig nga gintabunan sini ang iya mga bibig agud indi mabatian sang iban ang indi niya mapunggan nga harakhak. Nagkadlaw man si Sam nga may liwat nga ginpalupad nga papel nga eroplano. Ginbukad ini ni Lanie kag liwat nga ginbasa ang nakasulat.

“Pwede mo bala itug-an sa akon ang matam-is mo nga yuhum?”

Sa liwat nga pagtangla ni Lanie, nakita niya nga may ginakaptan si Sam nga orchid. Laban-laban halin gid ini sa gamay nga talamnan sang nanay sini. Nagyuhum si Lanie kag mahinay nga nagtango-tango sang iya ulo. Nagmudlo ang mga mata ni Sam kag naglumpat-lumpat sa ila terrace. Daw lumpaton ni Sam ang terrace pakadto kay Lanie. Tam-an gid ang kalipay nga nabatyagan niya. Pero imbes nga maglumpat, ginkuha na lang liwat ni Sam ang pentel pen kag nagsulat sa papel. Gin-ubra niya ini liwat nga eroplano kag ginpalupad pakadto kay Lanie. Ginbasa ini sang nakabaton.

“I love you, Lanie.”

Liwat nga nagyuhum si Lanie kag nagtangla kay Sam. Sa amo man sadto nga tion nabatian nila pareho nga ginatawag ni Tya Ningning si Lanie agud manghimos na para magtulog. Bag-o maghalin si Lanie, ginbilinan niya liwat sang matam-is nga yuhum si Sam. Sang amo sadto nga gab-i, nagbulubalinsuli si Sam sa iya katre. Halos indi sia matulugan sa nabatyagan nga kalipay. Sa wakas, nobya niya na si Lanie.

 Sa sumunod nga adlaw, temprano pa nagkadto si Sam kanday Lanie. Naghapit sia diri bag-o maglakat pakadto sa eskwelahan. Ginsugata sia sang dalaga sa ila kudal. Medyo nagalingo-lingo ang ulo sang dalaga nga daw may ginapangita. Ginkaptan ni Sam ang kamot ni Lanie kag nagsambit, “Lanie, nalipay gid ako. Salamat, salamat sa pagsabat mo sa akon.”

Mahinay nga nagbuya si Lanie sa kapyot ni Sam. Sang naghambal sia daw pareho nga indi niya gusto mabatian sang iban nga tawo ang iya inogsambit. “Sam, nalipay man ‘ko. Dugay ko na man ginakabig nga espesyal ka sa akon. Apang…”

Nagpabilin sa hangin ang katapusan sang inoghambal sang dalaga. May nabatian si Sam nga nataktak nga bunga sang sarisa.

“Ano ang problema, Lanie?”

“Indi ta pwede ipabalo sa iban nga kita na. Indi ‘ta nila maintindihan, Sam.”

“Ano ang indi nila maintindihan, Lanie? Tigulang na man kita. Kadamo dira nga mas bata pa sa aton pero ganobyahanay na.”

“Sam, kamagulangan ako. Duha pa kabilog ang mga manghod ko nga kinanglan ko saguron. Si Nanay gamasakit pa gid. Basi indi ta nila mabaton.”

“Lanie, palangga ta ka kag palangga mo man ‘ko. Amo lang ‘na ang kinanglan nila mainitindihan indi b’la?”

“Hay, Sam, indi ko na gusto magbais. Basta tani maintindihan mo nga sa subong, indi ko pa gusto nga mabal-an sang iban ang parte sa aton. Kon pwede tani, taguon ta lang anay. Please, tani mainitindihan mo.”

Medyo nakabatyag sang kusi ang dughan ni Sam sa nabatian kay Lanie. Bag-o pa lang gani sila apang nag-umpisa na ang ila relasyon sa pagtago sang ila mga balatyagon. Pero madasig lang kag naumpawan si Sam. Wala sia labot kon sikreto ang ila relasyon. Ang importante, palangga niya si Lanie kag bal-an niya nga palangga man sia sini.

“Ok, kon amo ina ang gusto mo, indi na ko magbais. Nalipay lang ko nga kita na.”

“Nalipay man ako, Sam. Sige na, lakat ka na kay basi ma-late ka pa sa klase mo.”

Matalikod na tani si Sam agud maglakat pakadto sa balantayan jeep sang ginbutong sia ni Lanie pabalik, kag gintamnan sang manabaw nga haluk sa iya guya. Daw may nagsirit nga lebentador sa dughan ni Sam sa natabo. Piho gid nga inspirado sia sa bilog nga adlaw.

***

Madalom gid ang pamensaron ni Sam gani halos wala niya nadiparahan ang kanta sang tagaktak sang ulan sa ila atop. Sang namarasmasan sia, gilayon niya nga ginsiradhan ang iya bintana agud indi mag-ambi. Sa pagsarado niya sa bintana, nakit-an niya si Lanie nga nagapamunpon sang ila mga hinalay. Dungan sini nga nabatian niya ang uha sang isa ka lapsag gikan sa balay nanday Lanie.

***

Nangin malipayon si Sam halin sang ginsabat sia ni Lanie. Kada hapon, pagkatapos sang iya nga klase, dayon sia gadiretso sa baligyaan ni Lanie agud mamahaw. Bisan pa madasig lang ang ila pag-updanay, takos gid ang kalipay nga nabatyagan ni Sam. Kon adlaw sang Dominggo, ginahagad ni Sam si Lanie nga magsimba. Kay sikreto man sa gihapon ang ila nga relasyon, nagapadowntown pa ang duha agud magsimba sa San Jose, imbes nga sa ila kapilya sa Bo. Obrero. Pagkatapos sang misa, nagapamahaw sang popcorn ukon ice cream ang magnobyahanay sa Plaza Libertad kag naga-estoryahanay parte sa mga kilitabo sang nagligad nga semana.

Ginaestorya ni Sam ang parte sa mga leksyon niya sa kolehiyo, kon paano sia nalingaw gid sa iya Political Science nga kurso, apang nabudlayan sa iya Algebra nga subject. Ginaestorya man ni Lanie kon paano sia nabudlayan sa pag-angot-angot sang ila nga galastuson sa sulod balay kay nagadamo ang ginakinahanglan nga bulong sang iya iloy nga na-stroke. May mga tion nga ginahatag bulig ni Sam kay Lanie ang iya mga sinuptan sa dalaga. Apang indi man magpasubali si Lanie. Indi niya kuno gusto nga panumdumon ni Sam nga kwarta lang ang iya ginalagas diri. Wala man may maubra si Sam kundi ang magpaiway sa gusto sang dalaga.

Madasig lang nga nagligad ang mga tinuig, kag kadungan sini, ang pag-abanse ni Sam sa iya mga klase sa kolehiyo.  Dako nga kalipay ang nabatyagan ni Sam kon nagaupdanay sila ni Lanie apang may mga inadlaw nga galain ang buot sini tungod sa ginatago gihapon nila ang ila nga relasyon. Tungod sa kaanyag ni Lanie, indi malikawan nga may mga lalaki nga nagapabutyag sang pagkaluyag diri. Bisan wala man sila ginaentertenar ni Lanie, galain gyapon ang buot ni Sam nga indi niya mapunggan ang mga ini.

Isa ka hapon, pagkatapos nila magsimba, nadiparahan ni Lanie nga nagahipos lang si Sam. Fourth year na si Sam sa kurso sini sa abre-klase. Natingala ang dalaga gani gin-usisa niya si Sam.

“Lanie, tyempo na sang amon nga OJT. Lima ako ka bulan nga matener sa Manila, kay didto ako na-assign. Indi ko gusto nga maglayuanay kita.”

“Sus, lima man lang ina ka bulan, Sam.”

“Lima gid ka bulan, Lanie! Indi ka gid mahidlaw sa akon?”

“Ari man ya ho. Siyempre hidlawon man eh. Sin-o na lang mapakadlaw sa akon kon nasubuan ko sa mga kilitabo sa balay?”

“Ah… Bale daw clown ko gali?”

“Haha! Lantawa bala, subong pa lang, nahidlaw na ko s’imo. Ikaw lang gid makapalipay sa akon sang amo sini, Sam. Pero bal-an ko nga kinanglan mo maghalin para sa imo pag-eskwela. Indi ko ina gusto punggan. Isa pa, para man ina sa aton nga duha, indi b’la?”

“Huo eh, bal-an mo man nga gapanghimakas gid ko para sa aton. Kon abogado na ko, ako na lang lutuan mo sang pamahaw kag sud-an.”

“Ah, himuon mo ko ya housewife?”

“Baw, housewife gid dayon, indi pwede cook lang anay? Haha!”

“Ah gali! Um!” Kag ginhampak ni Lanie ang nagalango-lango nga si Sam.

“Aguy ah. Haha! Joke lang. Te, basi kon sin-o sin-o na di nga mga lalaki mangaluyag s’imo kon wala na ko. Si Boyet daan daw seryoso gid s’imo.”

“Sam, bisan ari ka di, damo man gyapon gapangaluyag sa ‘kon.”

“Oo na a, ikaw na ang gwapa ah.”

“Haha! Ang buot ko silingon, bisan pila pa ina sila ang mangaluyag sa ‘kon, indi ina importante kay te ikaw akon palangga.”

Kanami gid sang pamatyag ni Sam sang nabatian ang ginhambal ni Lanie.

“Dasig lang man ang lima ka bulan. I-text ta ka kag i-Facebook pirmi.”

Sa sini, nagyuhum si Sam kag ginhakos si Lanie. Nangin saksi ang ila kahipos sa tampad nga balatyagon nila para sa isa kag isa.

            Daw nagkamang ang lima ka bulan para kay Sam. Grabe ang pagkahidlaw niya sa nobya gani adlaw-adlaw niya ini ginatext kag ginatawgan. Tungod kay masako man si Lanie sa pag-ubra kag kinanglan pa magpa-downtown agud mag-internet, talagsa lang sila makachat sa Facebook. Sa ikatatlo nga bulan ni Sam sa Manila, nadiparahan niya nga nagalaka na lang ang pagtext sang dalaga. Wala na man ini nagachat sa iya sa Facebook. Kon makatawag gani sia sa dalaga, gahambal man ini nga ok lang sia. Maestoryahanay lang sila kuno kon magpuli si Sam. Natingala gid si Sam gani daw gusto niya butungon ang mga inadlaw agud matapos na ang iya OJT.

            Natapos ang lima ka bulan nga tener ni Sam sa Manila. Pagpuli niya sa ila, ara ang iya mga ginikanan agud sugataon sia. Nagapanghimos si Sam sang iya mga dala sang ginmuno sia sang iya amay.

            “Sam, indi b’la barkadahay kamo ni Lanie?”

            Bisan ang iya mga ginikanan wala kabalo parte sa ila relasyon.

            “Huo, ‘Pa. Kadtuan ko sia gani dugay-dugay.”

            “Ah gali? Bati ko, kaslon na sila kuno ni Boyet dason bulan.”

            Daw napun-udan si Sam sa nabatian. Indi sia makapati.

            “Kaslon? Basi lain nga Lanie imo buot silingon ‘Pa?”

            “Ari man ya. Pila gid ka Lanie taga-diri sa aton? Kaslon na sila Boyet. Gabusong sia kuno. Mayo man na gani, may makabulig na sa ila pamilya. Mayo na ya si Boyet kay Med Rep. Mabulo-buligan niya si Lanie sa mga galastuson sa ila balay.”

            Wala na nabatian ni Sam ang iban nga ginhambal sang iya amay. Gilayon ini naglisensya nga magkadto sa likod balay agud makigkita kay Lanie. Naabtan ni Sam si Lanie sa atubangan sang ila balay. Nakibot ang dalaga sang nakita sia sini.

            “S-Sam. Nakaabot ka na.”

            Didto nakit-an ni Sam nga nagahabok na ang tiyan ni Lanie.

“Lanie, ano ang buot silingon sini?”

“S-Sam… Hatagi ako sang tsansa nga mag-eksplikar. Kon ano man ina’ng imo ginapanumdom…”

“Ano ang gusto mo nga panumdumon ko, Lanie? Nagabusong ka! Lima lang ako ka bulan nga nadula. Dayon amo sini ang akon nga maabtan?”

“S-Sam…”

“Amo bala sini ang rason kon ngaa gusto mo nga i-sekreto naton ang aton relasyon? Kay may iban ka nga naluyagan? Ha?”

“Indi, Sam, indi. Ikaw lang gid ang akon nga palangga. Ikaw lang gid.”

“Pwes paano ini natabo? Ano ang naubra ko nga sala sa imo para ubrahon mo ini sa akon?”

“Sam, please, hatagi ko sang tsansa nga mag-eksplikar.”

“Indi na Lanie. Tsakto na. Tsakto na ang mga nakita ko. Indi ko na kinanglan mabatian ang mga inoghambal mo. Kamango gid sa akon kay kadugay sa akon nga nagpainto s’imo.”

“Sam, wala ta ka gin-into. Please, pamatii ko anay.”

Wala na magtener si Sam. Gintalikdan niya si Lanie nga naganguyngoy sa dalom sang kahoy sang sarisa. Wala nagpuli sa ila balay si Sam. Gintext niya ang iya iloy agud hambalan nga nahagaran sia sang barkada nga mag-night out. Nagdiretso si Sam sa ilimnan kag ginlumos ang iya kasubo sa serbesa. Kaagahon na sang makapuli sia sa ila balay. Udto na sang sia makabugtaw. Nagkabalaka ang iya mga ginikanan apang gin-insister niya nga ok lang sia kag nasobrahan lang sa paghappy-happy upod sa barkada. Nangin mahipos si Sam sa mga nagsunod nga sinemana. Halos wala na sia gana sa pagtuon. Sa adlaw sang kasal ni Lanie, nagbyahe si Sam pakadto sa Guimaras kag isahanon nga nagcheck in sa isa sa mga resort didto. Sa tunga sang kagab-ihon, ginhurabog niya sa baybay ang tanan niya nga kasubo kag ginlumos ang iya kalain sang buot. Ginpangako niya sa iya lawas nga pagalipatan na niya si Lanie.

***

            Natapos gid man ni Sam ang artikulo nga ginapangayo sang iya kliyente. Gilayon niya ini gin-email kag nagpadayon sa pag-internet. Nakabatyag sia sang excitement sang may nakit-an sia nga link sa Facebook nga gin-post sang isa sa iya mga abyan. Ginclick niya ang link kag didto niya nakit-an ang ginapangita. Dali-dali sia nga nanaog sa una nga panalgan sang ila balay, kon diin naabtan niya nga gapangape ang iya amay nga nagabasa newspaper samtang nagalantaw sang teleserye ang iya iloy.

            “Ma, Pa! Guess what! Nakapasar ‘ko sa Law Aptitude Exam sang UP.”

            “Tuod, ‘Nak? Baw, congrats!” sambit sang iya iloy nga naghakos sa iya.

            “Sus, wala na ‘ko sina natingala kay diin ka pa abi magsunod kundi sa kaalam ko,” diga sang iya amay nga gilayon man naghakos kay Sam. “Te, bayaan mo naman kami liwat ni Mama mo?”

            “Kon gusto mo, ‘Pa, upod kamo ni Mama sa ‘kon sa Manila eh,” sunlog man ni Sam.

            “Baw, kamo nga mag-amay. Puro kamo lango-lango! Hay, ‘Nak, nalipay gid ko. Bal-an ko nga dugay mo na handom ang mangin abogado.”

            “Gani man, Ma. Lapit ko na lang madab-ot akon damgo ah.”

            Apang sa pamensaron ni Sam, indi lang ang iya damgo nga mangin abogado ang iya lagson sa Manila. Kadungan sini, luyag niya man palagyuhan ang daman nga yara sa ila tupad-balay.

            Sa bulig sang iya mga magulang, nakakuha sang gamay nga condo unit si Sam sa Manila. Nagbakas-bakas sia sa pagtuon kag malaka lang mag-night out upod sa mga barkada. Sa Manila, nagnobya-nobya man si Sam, apang wala sia sang relasyon nga nagdugay. Bisan pa indi niya gusto pag-akuon sa iya lawas, ginabatyag niya sa gihapon ang kapait sang natabo sa ila ni Lanie.

Agud indi na makabatyag sang kasubo parte sa nagligad nila ni Lanie, talagsa pa sa malaka kon magpuli si Sam sa Iloilo. Ginakumbinsi niya na lang ang iya mga ginikanan nga sila ang magkadto sa Manila kada bakasyon agud makaulo-unwind man ang mga ini. Kon magpuli gid man sia, wala sia nagadugay sang sobra sa isa ka semana sa Bo. Obrero. Kag wala man sia nagatambay sa ila balay agud malikawan ang pagkitaay nila ni Lanie.

            Pagkaligad sang apat ka tuig, natapos gid man ni Sam ang iya kurso nga Law. Tungod man sa pagpamilit sang iya mga ginikanan, nagpuli ini agud maka-bakasyon bag-o magsalom sa pagreview para sa Bar Exam. Last flight ang ginsakyan ni Sam gani sa ka-lapyo niya sa biyahe, gilayon sia nga natulugan kag naadlawan bugtaw sa sumunod nga aga. Bag-o lang gid sia nakailis pagkatapos paligo sang gintawag sia sang iloy.

            “Sam, abi ibalik ni anay kanday Lanie ho,” siling sang nanay ni Sam samtang ginadaho ang Tupperware sa iya. “Nagbirthday bal-an iya bata, te ginpadal-an niya ako diri sang spaghetti kag cake.”

            May kusi sa dughan ni Sam sang nabatian ang ngalan nga gintun-an niya kalimtan.

            “Ma, bag-o lang ko abot, sugo dayon?” pa-angga ni Sam sa iloy. Wala man kaso sa iya kon magkitaay sila ni Lanie. Apang indi niya na tani ini gusto matabo agud malikawan niya ang mga balatyagon nga nagadigos sa iya.

            “Nugay-a ko gani ha. Indi ka pa abogado, sagad ka na magsabat-sabat. Lakat na, ibalik na ‘to. Mayo man na kay makaulo-estoryahanay kamo ni Lanie. Indi b’la close gid kamo nga duha? Kaluoy man sang bata nga ina, ginakastigo sang iya bana. Mayo gani kay nagbulaganay na sila.”

            Dutayan lang mabuy-an ni Sam ang ginauyatan nga Tupperware sang nabatian ang gintugda sang iloy.

            “Ha? Nagbulaganay na sila ni Boyet?”

            “Huo. Nan, amo na kay wala ka gid di gapuli. Kundi wala ka kabalo sang mga kilitabo di. Abi kamo na lang estoryahanay kay kon sa akon pa ina mahalin, tsismis pa na karon.”

            Daw galutaw ang espirito ni Sam sang gindawat ang Tupperware kag naglakat pakadto sa ila likod balay, diretso kanday Lanie. Sa iya panglakaton, may nabungguan siya nga gadalagan nga bata nga babaye nga daw nagapang-edaron apat ukon lima. Gintangla sia sang bata kag ginyuhuman. Didto niya nakit-an ang manabaw nga biloy sang bata sa tuo nga bahin sang guya sini. Amo man ang pagkabati niya sa pamilyar nga tingog.

            “Samantha! Samantha, tsakto na ina nga dalagan.”

            Naurungan ang nagasinggit sang makita sini si Sam.

            “S-Sam, nakabalik ka na gali?” siling ni Lanie nga halata nga nakibot.

            “Huo, kagab-i lang,” sabat ni Sam. “Samantha ang ngalan sang bata mo?”

            “Ha? Huo, Sam iya ayo. Masabad gani, daw pareho gid sang katokayo niya.”

            Alangalang ang pagyuhum ni Lanie. Ginpilit sini nga magsulod ang bata sa ila balay. Ginpilit ni Sam nga maghambal.

            “Si Boyet?”

            “Wala na sia diri. Nagbulaganay na kami.”

            “Pero may bata kamo.”

            May kasubo nga nag-agi sa guya ni Lanie. May kahipos sa iya paghambal.

            “Sam, indi ko gusto ang natabo sa amon ni Boyet.”

            “Nagbusong ka, indi bala? Kag ginpakaslan mo sia.” May pait sa gihapon sa tingog ni Sam. “Nabudlayan ako magpati nga indi mo ina gusto.”

Mahinay nga nagtulon si Lanie bag-o magsabat. “Ginlugos niya ako, Sam. Sadtong naga-OJT ka sa Manila. Ginlugos ako ni Boyet sang wala ka di,” mahipos gyapon ang tingog ni Lanie. Ginapunggan ang pagpalangluya.

            “Gin… ginlugos?”

            “Huo, Sam. Sang nagbusong ko, ginpilit ako ni Nanay nga pakaslan sia kay indi namon masarangan ang kahuy-anan. Nagpasugot si Boyet kay amo gid man sadto ang luyag niya nga matabo. Gintinguha ko nga ipabalo sa imo galing… galing wala mo ako ginpamatian.”

            Naglingin ang ulo ni Sam sa nabatian, nanghawid sa nagahilay nga kahoy sang sarisa. Nagtulo ang iya mga luha.

            “L-Lanie. I’m sorry. I’m sorry.”

            “Ok lang. Intindihan ta man ka. Siguro, blessing in disguise man. Mas nangin mabaskog ako indi lang para sa akon kundi para man kay Samantha. May nagbaton sa ‘kon bilang sekretarya. Nagtapos ko bisan vocational lang. Ubra sa aga, tuon sa gab-i. Makapoy, pero wala ko choice. Nasarangan ko man a. Bag-o magtaliwan si Nanay, nangayo sia pasaylo sa akon. Nakita niya nga wala gid ako nalipay sa luyo ni Boyet. Wala ko abi nagapasugot nga tandugon niya ako. Indi ko mabaton bisan ang maghulid lang sa iya sa hiligdaan. Amo to nga pirmi niya ‘ko ginakastigo. Asta nag-abot ang tion nga gintak-an sia kag ginbayaan niya na lang ako. Bati ko, may gina-live in na man sia subong.”

            Amat-amat nga nangin klaro ang tanan kay Sam. Nagpadayon si Lanie sa paghambal.

            “Hambal ni Nanay, maayo pa kuno sang ari ka diri. Nakita niya kon paano mo ‘ko ginpalangga.”

            “B-bal-an ni Tya Nening...?”

            “Huo, Sam. Isa man ato sa mga rason nga indi ko gusto nga ipabalo sa iban nga tawo ang parte sa aton. Sang gab-i nga ginsabat ta ka, nakit-an ni Nanay ang ginpalupad mo nga mga mensahe sa akon. Ginkompronta ako sadto ni Nanay. Indi sia boto sa aton relasyon. Siling niya, maabot kuno ang tion nga bayaan mo lang ako oras nga makuha mo na ang luyag mo sa akon. Pero indi ko gid masarangan nga indi ka upod. Amo to nga kinanglan gapanago kita. Kinanglan wala sang may makabalo kay indi ko gusto nga piliton ko ni Nanay nga palayuan ka.

“Sang ara ka sa Manila, nagab-ihan ako sadto sa pagpuli sang nasugat-an ko si Boyet. Hubog sia kag mabaskog. Wala ko nadepensahan ang kaugalingon ko. Ginhambal niya kay Nanay nga may natabo sa amon kag handa sia nga pakaslan ako. Ginpangakuan niya man si Nanay nga buligan sa pagpabulong. Nagpasugot si Nanay. Para kuno masalbar kami sa kahuy-anan kag galastuson. Kag para malimtan ta na ka.”

Padayon ang paghibi ni Sam sa mga nabatian niya. “L-Lanie, I’m sorry. Sorry gid.”

“Hambal ni Nanay, kon magkitaay ta kuno, pangayuan ta ka sang patawad sa naubra niya. Tani kuno indi madula ang pagpalangga mo sa akon.”

Sang mga amo sadto nga tion, nagpalapit ang gamay nga bata sa luyo ni Lanie. Ginatulok niya si Sam kag ginkompronta ang iloy.

“Ma, ngaa gahibi sia? Gin-away mo sia haw?”

Nakibot si Lanie kag naalang-alangan.

“Ha? Wala sia gahibi, ‘Nak, a. Napuling lang sia. Sulod na ‘to sa balay, Samantha.”

“Puling man, gin-away mo gid sia ya.” Dayon si Sam naman ang gin-atubang sini. “Kat ta sa sulod, kaon ta miswa. Di na maghibi. Di bla ikaw si Sam Wan?”

Ginpahiran ni Sam ang iya mga mata kag nagtinguha nga magyuhum. Nagkatin-katin sia nga gin-atubang ang palaestorya nga bata. “Ano nga Sam Wan?”

“Kit-an ko si Mama. Pirmi ya ‘natulok imo pityur. Hambal ya Sam man kuno ngalan mo. Te Sam man ngalan ko,” Nagtulon anay ang bata kag nagpadayon diga. “Hambal ya sakon, duha ta kuno nga Sam nga palangga ya. Hambal ya, ikaw kuno si Sam Wan, ako si Sam Tu. Gusto mo cake? Bertdey ko gapon mo! Kat ta, kat ta!”

Wala napunggan ni Sam ang pagharakhak sa mga gintugda sang bata nga gabutong sa iya pasulod sa ila balay.

“Birthday mo gali? Happy Birthday! Baw, tsaktohan gid, may gift ko para s’imo.”

Nagsiga ang mga mata sang bata kag nag-untat sa pagbutong. “Tuod?”

“Sam!” saway ni Lanie.

“Ha?” dungan nga sabat sang magkatokayo. Kag nag-utoy-utoy sila nga tatlo kadlaw.

“Samantha, sulod na ‘to kon gusto mo makuha imo regalo,” siling ni Lanie sa bata.

 “Sige na, Samantha. Sulod na ‘to. Ihatag ko karon imo gift a. Bay-i lang kay napuling lang man ako. Wala gapang-away si Mama mo a.”

“Tuod ha. Ambalon mo ko kon awayon ka ni Mama ha. May miswa to sa sulod. Peyborit ko. Kaon ta karon ha.”

“Haha! Huo a.”

Naglakat na pasulod ang palaestorya nga bata. Sang wala na ini, nagtulokay si Sam kag si Lanie. Pareho sila damo nga luyag itugda sa isa kag isa. Si Sam ang una nga nagbuka sang kahipos.

“L-Lanie… Patawara ko. Tani mapatawad mo pa ako.”

“Wala man naglain ang buot ko sa imo, Sam.”

“Lanie… Bal-an ko wala ako sa lugar magpangayo s’imo. Bal-an ko, damo nga lalaki ang gusto nga maangkon ka. Pero tani makaumpisa ta liwat. Kon magpasugot ka, luyag ko nga ako ang magpalipay s’imo. Sa inyo ni Samantha.”

“Sam, indi gid matupungan sang bisan sin-o pa nga lalaki ang akon nabatyagan para sa imo.”

“L-Lanie…”

 “Ikaw, amo man bala gihapon ang nabatyagan mo para sa akon?”

“Wala gid ini magbag-o, Lanie. Ikaw lang gid ang ginpalangga ko. Dugay ko na luyag isyagit sa tanan ang pagpalangga ko s’imo.”

“Handa na ako, Sam. Handa na ako nga panindugan ang aton paghigugmaanay.”

Ulihi nga nakita ni Sam ang matam-is nga yuhum ni Lanie bag-o niya ini ginhakos. Nagburon sa iya mga mata ang duag sang pula kag berde nga sarisa sa tupad nila nga kahoy. Takos ang kalipay ni Sam kay sa wakas, ang yuhum sang dalaga mangin iya na gid lang.

The Stage is No Place for a Teacher

On my first few years as a Mathematics teacher at university, I was obsessed with being able to constantly keep track of the syllabus, strictly adhering to the assigned schedule. Oftentimes, I would speed through chunks of information, insensitive to the bewildered faces of my students. I cared more about how much I taught than how well my students learned.

Then, I attended a small teaching seminar for new faculty members which featured a discussion on teaching and learning principles. I remember complaining a lot. Apparently, we were supposed to teach in creative ways because pure lectures meant that students accomplished very minimal learning.

“Teach your students how to learn, not what to learn,” said the resource speaker.

This statement really struck me and while I was resistant at first, I decided I would try to unlearn my sage-on-the-stage attitude, and instead work on being a guide-on-the-side.

My biggest challenge has been making sure that I would not be short-changing the students. I had to come up with lesson plans that would allow me to use creative learning strategies and not just stick with lecture 95% of the time. It was really difficult because the topics that I could cover in an hour-long ‘creative lesson’ could have been covered in a fifteen minute lecture.

On the first few years of my unlearning process, I struggled with keeping up with the schedule. There were times when I would abandon my original plans and stick to good ol’ barely effective lecture. But as the years passed (I’ve been teaching for seven years now since that seminar.), I have really tried my best to work on better lesson plans, relying on fewer lecture hours and coming up with more effective teaching strategies.

The resource speaker’s words have been my guiding principle. Rather than focusing on what to teach my students, I paid attention instead on how to make them learn independent of our contact hours. I provided students with more opportunities to manage their educational experience and create their own knowledge while I provide them with just enough guidance to scaffold their learning.

While I can’t say that I’ve succeeded immensely in my goals, I believe I have made small steps towards the right direction.

Today, I make sure that in the three contact hours that I have with my students each week, lecture would not dominate more than half of this time. I consciously try to get off the ‘stage’ and, instead, cheer them on from the side lines as they tackle their learning tasks. My students know I have their backs, but they’d almost always rather do it themselves. I see them struggle and even fumble from time to time, but I always have that sense of fulfilment when I see them persisting with the task at hand, correcting themselves, and creating their own learning.