Ambahanon sang Sirom-sirom

Hiligaynon poem (binalaybay) written by Early Sol Gadong, read by Axel Lawrence Dichoson for Baba-Laybay.

Ang Gintunaan sang Bakhawan

 Sa kilid sang kadagatan sang Panay, may duog nga ginhingalanan nga Punta.

Indi malikawan ang pag-abot sang mga matag-as nga balod kag madamol nga ulan sa Punta, dala sang makusog nga hangin gikan sa kadagatan.

Apang wala ginakulbaan ang mga pumuluyo diri. May nagapanaming sa ila batok sa mabaskog nga hangin kag matag-as nga balod: si Agorang Bakhaw kag siyam ka napulo sang iya mga tinawo nga ginatawag mga Bakhawan.

Pinasahi ang mga Bakhawan. May napulo ka mayor nga batiis ang tagsa sa ila. Gikan sa tagsa ka batiis may ara pa gid sang napulo ka mga magagmay nga batiis.

Tuman ka pinasahi ang mga Bakhawan. Sarang malipdan sang ila madamol kag malagpad nga buhok ang nagabiti nga silak sang adlaw.

Mapag-on man ang mga Bakhawan. Sa tion nga may mag-abot nga makusog nga hangin, ginapatawag sila ni Agorang Bakhaw kag ginapatindog sa kilid sang Punta.

Ginatukod sang mga Bakhawan ang ila malagba nga mga batiis sa mahumok nga duta sa kilid sang baybay. Dayon nila bungkagon ang madabong nila nga buhok kag makaptanay.

Tungod sini, mapunggan nila ang mga makusog nga hangin kag matag-as nga balod nga sarang makadulot sang katalagman sa mga tawo sang Punta.

Palangga sang mga tawo sang Punta si Agorang Bakhaw kag ang mga Bakhawan. Nahibaluan nila nga tungod sa mga Bakhawan, tayuyon ang ila nga pangabuhi sa ila puog.

Isa ka adlaw, nag-abot ang ulan kag hangin sa Punta. Tungod sini, nagpadala si Agorang Bakhaw sang isa ka Bakhawan sa kilid sang baybay.

Sang nagsunod nga adlaw, padayon ang pagbubo sang ulan. Gani, duha naman ka Bakhawan ang ginpadala ni Agorang Bakhaw.

Padayon ang pag-ulan sa ikatatlo nga adlaw kag amat-amat nga nagbaskog ang hangin. Agod makabulig sa paghupa sang kakulba sang mga taga-Punta, dugang nga ginpalakat ni Agorang Bakhaw ang tatlo pa niya ka Bakhawan.

Padayon gihapon ang pagbubo sang ulan kag amat-amat nga pagkusog sang hangin gani sa matag adlaw, ginadugangan ni Agorang Bakhaw ang kadamuon sang Bakhawan nga iya ginapatindog sa kilid sang Punta.

Sa pag-abot sang ika-napulo kag tatlo nga adlaw, tuman na ang pagkabalaka sang mga taga-Punta kay man wala gihapon nag-untat ang pagbubo sang ulan. Padayon gihapon ang pag-abot sang makusog nga hangin.

Gani kadungan sang iya mga alagad nga Bakhawan, nagtindog si Agorang Bakhaw sa kilid sang baybay kag gintukod ang iya mga batiis, ginbungkag ang iya madamol nga buhok, ginbayaw ang iya nagasanga nga mga butkon kag tudlo, kag gin-atubang ang dalagko nga balod sang kadagatan.

Sa Punta, nagahanul ang kahadlok sa dughan sang mga pumuluyo. Wala sa ila sing nangisog nga maggwa sa ila mga panimalay tungod sa kakulba nga basi lamunon sila sang balod ukon lupadon sang hangin. Padayon ang ngurob sang ulan kag panihol sang hangin sa bilog nga kagab-ihon.

Sa pag-abot sang ika-napulo kag apat nga adlaw halin sang pagsugod sang ulan, nagbugtaw ang mga pumuluyo sang Punta nga may mga nagasid-ing nga silak sang adlaw gikan sa siwang sang ila ganhaan. Daw sa lanton ang huni sang mga pispis. Tuman ang kalipay nga ila nabatyagan. Sa kataposan, nakalampuwas sila sa halit nga gintuga sang mabaskog nga ulan kag hangin. Takos ang pagpasalamat sang tagsa sa ila kay Agorang Bakhaw kag sa iya mga Bakhawan.

Apang amo na lang ang ila pagkatingala sang maggwa sila sa ila mga panimalay kag magkadto sa kilid sang baybay.

Wala na didto ang mga Bakhawan nga nangin panaming nila sa pila man ka adlaw nga pag-ulan kag paghangin.

Ang makatilingala, sa duog kon diin gintukod sang mga Bakhawan ang ila mga batiis, may mga nagatindog nga mga kakahoyan. Madamo ang ila mga sanga kag may madamol ini nga mga dahon. Madamo man nga kaugatan ang nagatukod sa mahumok nga duta sang dagat.

Sa tunga sang mga kakahoyan nga ini, may ara sing isa ka kahoy nga pinakamataas sa tanan. Amo man ini ang kahoy nga may pinakamadamol nga mga kadahonan.

Sugod sadto, wala na nakit-an sang mga pumuluyo sang Punta si Agorang Bakhaw kag ang mga Bakhawan. Apang agod indi malimtan sang ila mga bata kag sang mga bata sang ila mga bata ang kaayo sang mga Bakhawan, amo man ini ang ila ginhingalan sa mga makatilingala nga kakahoyan nga nagtubo sa kilid sang ila minoro.

Sugod man sadto, tungod sa pagdampig sang mga bakhaw, padayon nga may panaming batok sa balod kag hangin ang mga pumuluyo sang Punta.

---

Author's Note: It's okay to copy, but please ask for permission and cite properly. Thank you!

Paano Mag-Rally sa Tion sang Covid-19

Class, are you listening? [Yes, Mam!] Sining tion sang Covid 19, Paano bala kita mag-rally? Ang akon abiso, mga abyan, Balikan naton ang siling Ni Mam sadtong elementary. Arms forward, raise. Amo sini kita dapat kalayo Sa isa kag isa, agod physical distancing Ang mapatuman ta. Arms sideward, raise. Idog-idog gamay, Agod indi ako sa imo makaakbay. Arms down, kamot sa bulsa. Kuhaon ang alcohol Kag manghugas kita. Tabunan naton ang aton Baba kag ilong Sang insakto nga face mask Sa tanan nga tion, agod indi naton mahaklo ang mabagsik nga virus Kag indi man kita makapanglaton. Understood, class? [Yes, mam!] Maayo, very good! Indi kita aton pasaway. Sugod pa sadto nga mga sugo Ni mam kag ni Sir, Tubtob sa mga kasuguan subong Tuhoy sa ikaayong-lawas, Kabalo kita magpati-magpaiway. Apang, mga abyan, Indi kita nila pwede masilingan, Sang “Keep quiet!” ukon “Stop talking!” No, Sir. No, mam. Indi kita mag-untat Sa aton pagreklamo kag paggahod. Indi subong kon san-o Ginapigos sang mga ara sa poder Ang aton mga kinamatarong. Indi kita makulbaan sa badge Sang class monitor nga nagapamahog Sang, “Sigiha gid, listahon ta ka di karon.” Wala nagbuwis sang kabuhi Ang aton mga ninuno Agod nga kita mangin Ahaw nga tando-tando. Nagakadapat naton nga angkunon Ang gahum sa aton paghugpong Tandaan naton nga kon isa lang ka bukog sang silhig, mahapos ini balion. Apang kon magtingob gani para sa isa ka hilikuton, ining ahaw mga bukog, Masakit kon ihanot. Mapag-on. Mabaskog. Mga abyan, Bilang pagtapos sining akon nga abiso Balikan naton ang siling ni mam Sa akon kag sa imo. Kabay pa sundon niyo ako. Raise your arms forward. Put your arms down. Raise your arms sideward. Put your arms down. Raise your fist up. Don't keep quiet. Junk junk Terror Law! [Junk junk Terror Law!] Don't stop talking. Junk junk Terror Law! [Junk junk Terror Law!] Ang tao, ang bayan, Kasama ang simbahan. [Ngayon ay lumalaban!] Ngayon ay lumalaban, [Ang tao, ang bayan, Kasama ang simbahan.]

(Ginbasa sadtong July 27 sa People's SONA, Sunburst Park, Iloilo City)

Pahuway sang Baybay

Last year, as part of my efforts to win Rheane's affections (half-char!), I composed a song advocating for the Visayan Sea Closed Season policy of the Bureau of Fisheries and Aquatic Resources (BFAR). I teamed up with Hermie, had a lot of help from Rheane, and Pahuway sang Baybay was born.

The project was supported by the BFAR-USAID FishRight program.

UP Visayas researchers have made studies about the effectiveness of the policy and you may access their study here.

Here's the lyric video.

Mga Maalam nga Wala Nagasapak sa Panghimanwa

I first read the English translation of Guatemalan poet and activist Otto Rene Castillo's Intelectuales Apoliticos here only recently, and I chanced upon it at such an interesting time --- when the world was gasping for air in the middle of a global pandemic, while fellow academics were arguing about... whether or not the semester (abruptly halted midway) ought to continue.

Here is my translation, which is also part of Kasingkasing Press's Non-required Reading in the Time of COVID-19.

Mga Maalam nga Wala Nagasapak sa Panghimanwa

(ni Otto Rene Castillo)

Ginlubad ni Early Sol A. Gadong

Isa ka adlaw

pamangkuton

sang masa

ang mga mangin-alamon

sang akon pungsod

nga wala nagasapak sa panghimanwa.

Pamangkuton sila

kon ano ang ila ginbuhat

sang amat-amat

nga nagakapatay ang ila pungsod

nga daw inanay nga dabok,

magamay kag nagaisahanon.

Wala sing mamangkot sa ila

tuhoy sa ila pamiste,

ang ila malawig nga pagpahirong-hirong

matapos panyaga,

wala sing luyag makahibalo

sang ila ginakabuangan

nga walay kapuslanan,

wala sang may labot

sa ila mga nahibal-an sa negosyo.

Indi sila pagpamangkuton

tuhoy sa Kinaadtong Sugilanon sang mga Datu

ukon ang pagkangil-ad nila sa ila kaugalingon

kon may ara nagtaliwan

sa ila kaidadalman

sang kamatalaw nga kamatayon.

Wala sing ipamangkot sa ila

pagkabalingag

nga nabun-ag sa landong

sang bug-os nga kabutigan.

Sa adlaw nga ina 

maabot ang mga mamumugon.

Atong mga wala

sa mga libro kag binalaybay

sang mga maalam nga wala nagasapak sa panghimanwa,

apang adlaw-adlaw nga nagadul-ong

sang ila tinapay kag gatas,

sang ila pandesal kag itlog,

atong mga nagamaneho sang ila salakyan,

ang mga nagapakaon sang ila ido

kag nagapamunyag sang ila tanom

kag nag-obra para sa ila,

kag mamangkot sila:

“Ano ang imo ginbulig sang ang mga kubos

nagaantos, sang nagakapalong

ang ila kalulo

kag kabuhi?”

Kamo nga mga maalam sang akon pinalanggang pungsod

nga wala nagasapak sa panghimanwa,

indi kamo makasabat.

May kahipos nga daw ido buang

nga makutkot sa inyo tinae.

Ang inyo kaugalingon nga kapiutan

ang mangutkot sang inyo kalag.

Kag sa kahuy-anan matulon ninyo ang inyo dila.

---
Note: Please ask permission before copying or reposting. Thank you!

Translation Projects in the Time of the Pandemic

It's been a crazy couple of months because of the global COVID-19 pandemic, and other days one feels too overwhelmed to function properly.

One of my ways to cope with the health crisis was to help out in numerous translation activities that aimed to spread information about the pandemic.

Here are some posters from a translation project with AGHAM.

Day Off

Buringot si Lunes samtang nagatulok kay Martes nga masako ang pag-Facebook.

“Kadugay gid sa iya pirmi mag-abot,” kumod ni Miyerkules sa natuyo nga si Huwebes.

“Ara na sya!” syagit ni Sabado sang makita si Biyernes.

“Maayo,” siling ni Dominggo. “Sulod na kita kay masugod na ang misa.”


Editor's Note:
This flash fiction was first published in Mirisi: Hiligaynon Flash Fiction by Kasingkasing Press in 2017.

Ang Kwaderno

"Indi matakos ang paghigugma"
Ini ang ginsulat mo sa panid sang akon kwaderno
Sa wala mo pa ini ginpilas agod butangan
Sang imo ginsugudan nga binalaybay,
Sugilanon, o kon basi panaysayon man.

Apang sala ka, palangga.

Tungod nahibaluan ko nga mas dako nga paghigugma
Ang akon ginahatag subong sa kwaderno
Nga ginpasugtan ta ka gision, bisan pa
Wala ka nangayo sang pahanugot,
Kag ginapatawad ko man ikaw
Bisan pa wala ka nangayo sang
Pasaylo. Sala ka.

Matakos ang paghigugma tungod kahibalo ako,
Mas dako ang akon paghigugma
Subong, palangga, sa kwaderno
Nga ginhukasan mo sang pahina
Sang sa sadtong bilog pa ini.

---
Author's note:
Please ask for permission before reposting/copying. Thank you!

Sa Ibabaw sang Akon Lamesa

Nakaandan ko na nga daw gin-agyan sang bagyo ang linapta sa ibabaw sang akon lamesa -- bolpen papel libro laragway sensilyo resibo.

"Paano ka sini makapanumdom sang tadlong," sunlog mo sa akon sang nagbisita ka.  Naurungan ako sa kumpas sang imo mga kamot nga daw mga sanga sang puno sang niyog nga tupad sang inyo balay sa Maloco -- nagasaot sa hangin samtang ginahimos mo ang mga ramò, isa-isa, tubtob daw nangin masinaw nga tubi sang baybay ang kristal nga hapin sang akon lamesa. Dayon, gintawag mo ako kag ginpakita ang hunoshunos nga katig-a na itulod-butungon tungod diri nimo ginpangtago ang mga pagkabutang nga nagpagarot sa akon hunahuna sang nagalinapta sila sa ibabaw sang akon lamesa.

"Ari lang diri ang tanan," siling mo. "Ikaw na lang sini bahala maghaboy sang mga indi na nimo kinahanglan."

May pila man ka adlaw sang kahipid ang ibabaw sang akon lamesa. Apang laye sang kalibutan ang pagbalik sa duha ka butang: gamo kag kinaandan.

Ang mga halimbawa sining laye: ikaw, sa imo kahigugma, kag ang ibabaw sang akon lamesa, sa nagagirinual nga papel bolpen libro laragway sensilyo resibo nga indi na mag-igo sa nagaburusasa ko nga hunoshunos.

---
Please ask permission and credit appropriately before reposting.

Ang Lagô

Kon kaisa,
Daw kanami lang
Kuhaon ang lagô
Nga kasingkasing

Kag

Huluman
Kusuan
Kuskusan
Bunlawan
Pugaon
Ihalay
Painitan
Piluon

Isulod sa aparador

Agod kon liwat ini nga usaron,
Matinlo na sya kag mahumot
Tubtob nga malagô sya liwat.

---
Author's note:
Please ask for permission before reposting/copying. Thank you!

Isa Ka Pulong

May mga ambahanon ako
Kag binalaybay nga makasaysay
Sang tanan nga akon luyag
Maangkon. Apang sa matuod-
Tuod, isa lang man ka pulong
Ang unod sining panambiton:
Ang imo ngalan, ang imo ngalan.

--
AUTHOR'S NOTE:
Please ask permission before using/copying. Thanks!

Sa Lum-ok Sang Imo Suso

Una nga padya sa Short Story Hiligaynon category sang 2018 Carlos Palanca Memorial Awards.

Ari ang PDF copy.

Para Kay Abyan Pilar

Indi ako pagpamangkuta
Sang mga nagkalatabo
Kagapon. Wala na gani
Ako nagkuha laragway
Sang mga kinahanglan
Lipatan. Kay man
Bisan ano pa ka hugot
Ang pagpanghawid
Sang mga nagaangkas
Nga handurawan
Sang nagligad nga gab-i,
Kinahanglan ini sila
Idul-ong kag bayaan,
Agod magpadayon
Sa pagpanglakaton
Subong nga adlaw.



4 January 2018
6:30 A. M.
Bo. Obrero, Iloilo City

Ngaa Ginaubra Ta Ini Man?

Kon kaisa, sa tunga sang kalapyo sang mga ginahitso nga hilikuton, may inside joke kami nanday Noel kag Gil: NGAA GINAUBRA TA INI MAN?

Ari sa laragway (kuha sadtong tuig 2014) ang pila ka mga rason:

1. Ang bunga sang handom nga tani mas madamo nga mga kabataan ang magdako nga nagapalangga sa ila kaugalingon nga pulong

2. Ang mga tawo nga kaangay ni Mam Gen (kag Sir John Iremil) nga una nga naghatag sang pagsalig sa amon mga ulo-abilidad

3. Si Sir Leo nga tubtob subong, wala gihapon nakapoy sa pag-ulikid (Diin na ang sinulatan mo, Sol?), sa pang-intriga (San-o na kamo ma-elope ni Norman? *ew*), sa panghikay (This is not even a story!), kag sa once in a supermoon nga pagdayaw (...)

Kadamo sang kapaltaha ang mga nagliligad nga adlaw. Daw mga kapaltaha man sang mga tuig sa wala pa ang tion nga ini. Amo gani ang ulihi nga rason kon ngaa padayon ang tanan nga pagpanikasog

4. Ara ho. Ang yuhom pagkatapos sang tanan nga rejection, failure, kag pagduhaduha. 

May palaabuton nga kalipay ang kon ano man nga pasakit subong. (Repeat to self 1000x)

Audio Recordings of Excerpts from Kasingkasing Press Titles (Part 2)

In 2015, Kasingkasing Press launched 15 books of fiction, non-fiction, and poetry by Western Visayan writers. Below are voice recordings of excerpts from these titles.

Audio Recordings of Excerpts from Kasingkasing Press Titles (Part 1)

In 2015, Kasingkasing Press launched 15 books of fiction, non-fiction, and poetry by Western Visayan writers. Below are voice recordings of excerpts from these titles.

Bangbangboy

Performed by U. P. High School in Iloilo students Kaye Pauline Larroder and Neil Francis Vicentino during the "Commemorating Miriam Defensor-Santiago's 1st Death Anniversary: A Continuous Advocacy for Women's and Gender Rights as Human Rights" at the U. P. Visayas GCEB Training Rooms.

Bangbangboy
ni Early Sol A. Gadong

Nanay ko, bayaan ta ikaw
Presohon ako karon nga adlaw
Ugaling kon ikaw hidlawon
Laragway ko imo lang lantawon

Nanay ko, kon imo bisitahon
Tani ako imo na patawaron
Ugaling kon ako imo akigan
Akon gid ikaw maintindihan

(Tsip, diin niyo ako pagadal-on?
Dali lang gid, luyag ko hambalon
Pagdroga, indi ko na pagliwaton
Kay nanay, lihog nga ipaalinton.)

Nanay ko, bayaan ta ikaw
Ang aspalto, tuman gid katugnaw
Nanay ko, kon ikaw hidlawon
Laragway ko imo lang lantawon.

(Tsip, anhon ko ang pusil nimo?
Indi ko kasarang magpalagyo
Tsip, diin ako makadto?
Maluoy ka, maluoy kamo.)

BANG!

Nanay ko, bayaan ta ikaw.

BANG! BANG!

4:00 P.M.
21 August 2017
UPHSI, Iloilo City

Nagbulaganay Kami

The Hiligaynon expression "Nagbulaganay kami" could mean one of three things:

1. We parted ways
2. We broke up
3. We blinded each other

There's a poem or flash fic in there, somewhere. But first, coffee.

#PatudloHiligaynon

Facebook post from here.

There is no Hiligaynon word for goodbye.

There is no Hiligaynon word for goodbye.

An Ilonggo who leaves says, "Lakat na ko." One who sends another off says, "Halong!" or "Balik-balik lang."

"Lakát" means *walk*. 

"Hálong" means *take care*.

"Bálik-bálik lang" means *come back anytime*.

So I guess Ilonggos, sweet and full of gugma as we are, may have actually been built for walking away.

On the other hand, Ilonggos may have also been conditioned for being okay with getting left behind. Because even when people walk away from us, we would still wish them well. We Ilonggos would still welcome them back.

[I can almost hear all my good friends collectively saying, "Ikaw lang nà ya, Sol!!!" ]

#PatudloHiligaynon

Edit: Pwede kuno "paalam" for goodbye. So it really does take wisdom to move on.

#FacebookPost from here.

So I Left My Ilongga

I knew of many tongues, hers

Included, and it bothered her

When I got so confused with

Ahay Bitaw Naku Tao kimo.

For years, she’s failed to hide

The ugtas beneath the melody

That accompanied her voice.

My Ilongga was tone-deaf. So

I asked her what she wanted.

“Ang mahalin ka,” she sighed,

Knowing well that I knew her

Heart language – Hiligaynon.

So I left my palangga, I left

Her land of gugma, but not

Before leaving her my shell

Of a heart, all emptied, dahil

All this Tagalog’s kasingkasing

Ever wanted was mahalin siya.

13 May 2017

12:00 P.M.

Deca Homes, Pavia